تمرکز پراکنده| چرا نباید با یک الدنگ برویم سینما؟

لپ‌تاب جلوی رویم باز است. سعی می‌کنم تعداد کلمات یادداشت‌های روزانه‌ام را افزایش بدهم. هم‌زمان نگران دوره‌ای هستم که آخرین مهلت ثبت‌نامش امشب است و من هنوز پروفایل کاربری خودم را محض رضای خدا تکمیل نکرده‌ام. مامان صدایم می‌کند. می‌روم می‌نشینم بغل‌دستش و هم‌زمان با صحبت‌کردن، موهایم را شانه می‌کنم. لپ‌تاب هم درودیوار را نگاه می‌کند. حین صحبت به سرم می‌زند برای استفاده‌ی بهینه از زمانم، فلش‌کارت‌های توی گوشی را مرور کنم. این کار تا حدی به من آرامش می‌دهد. تصمیم می‌گیرم لپ‌تاب را هم بیاورم بگذارم روی میز تا هم‌ موهایم را شانه بزنم، هم با مامان صحبت کنم، هم فلش‌کارت‌هایم را مرور کنم و هم بنویسم. و حاصل کار؟ تمرکزی پراکنده که همه‌ی انرژی‌ام را به‌غارت برده. ذره‌بینی برمی‌دارم و طرز فکر چندین و چندساله‌ام را بررسی می‌کنم. همیشه عادت‌ داشتم که چندین کار را در آن واحد انجام بدهم و احساس کنم خیلی فرد باهوش و توانمندی هستم. خب وقتش رسیده این توهم را بیندازم داخل سطل زباله و تمرکزم را فقط روی یک چیز بگذارم.

الدنگی که کلمه تف می‌کرد

فیلم رسیده به صحنه‌های حساسش. بازیگر شماره‌ی یک دیالوگش را می‌گوید. دیالوگ بازیگر شماره‌ی دو را که جوابِ اولی‌ست، نمی‌شنوم. دراصل، دیالوگ‌ها را می‌شنوم اما یکی‌درمیان می‌فهمم‌شان. احساساتم که باید با دیدن این صحنه و شنیدن دیالوگ‌های تأثیرگذارش شکوفا می‌شد، دچار اسپاسم عضلانی شده. نه. از این هم بدتر. انگار در یک روز زیبای بهاری به شکوفه‌های درخت هلو خیره شوی و چند متر آن‌طرف‌تر یک الدنگ، مخاط پشتِ حلقی وامانده‌اش را تف کند سمت همان درخت. دقیقا همین حس را دارم. بغل‌دستی‌ام همان الدنگ تف‌تفوست. صورتش از شدت حرف‌زدن به کبودی گراییده اما این‌چیزها حالیش نیست.

در حسرت سکوت

انگار قسم خورده که من نفهمم بازیگرها چه چیزی به‌همدیگر می‌گویند. جواب نمی‌دهم و با ایما و اشاره به او یادآوری می‌کنم که این‌جا سینماست نه تریبون نقد فیلم. پشتکار زیادی در امر «نفهمیدن» دارد و زبانی که انگار در اختیار خودش نیست. زیر لب فحشی به خودم می‌دهم و قسم می‌خورم که دیگر با او به سینما نروم. سعی می‌کنم بقیه‌ی فیلم را نجات دهم. چشمانم را تا آخرین حد ممکن باز می‌کنم و گوش سمت راستم را می‌گیرم تا صدای بغل دستی را نشونم. اوضاع کمی بهتر می‌شود. تا حدی می‌توانم تمرکز پراکنده‌ام را جمع کنم و بفهمم چه می‌گویند و اوضاع از چه قرار است. زمان باقی‌مانده به خوبی درحال سپری‌شدن است. چراغ‌ها روشن می‌شود و فیلم تمام.

توهم بهره‌وری به قیمت داشتن تمرکز پراکنده

دوست حرافم در حالی که پاکت‌های خالی چیپس و پفک را با بیشترین صدای ممکن داخل کیسه‌ی نایلونی جا می‌دهد، رو به من می‌گوید که فیلم خوبی بود. حتما شوخی می‌کند. او که از ابتدای فیلم یک‌ریز حرف می‌زد. از کجا فهمید فیلم خوبی بوده؟ با غرور و سربلندی می‌گوید:

بلایی که سر تمرکز می‌آوریم

بغل‌دستی گرامی خودش را گول می‌زد اما نمی‌خواست قبول کند. مثل من که گاهی خودم را گول می‌زنم اما نمی‌خواهم قبول کنم که تمرکز روی چند کار و امید به موفقیت صددرصدی آن‌ها کاری‌ست بیهوده. من، بغل‌دستی و امثال ما نمی‌خواهیم قبول کنیم که قدرت تمرکز ذهن خود را با چندپاره‌کردنش کاهش می‌دهیم. گمان می‌کنیم همین که به مغز خود دستور بدهیم که چندتا کار را با هم انجام بدهد، می‌گوید: «چشم سرورم». اما در واقعیت این را نمی‌گوید و گوش به فرمان ما نیست. کار خودش را می‌کند. هر وقت هم که ظرفیتش تمام شد، بست می‌نشیند و کاسه‌کوزه‌ی همه‌چیز را می‌ریزد بهم.

اشتباهی که می‌کنیم

سری به کتاب روان‌شناسی شناختی استرنبرگ می‌زنم. نوشته:

شما دارید روی مقاله نیمسال خود کار می‌کنید، متنی را با بهترین دوست خود مبادله می‌کنید و در حالی که به یک موسیقی در پس‌زمینه گوش می‌دهید، خوراکی مختصری را می‌خورید. آیا فکر می‌کنید مولد هستید؟ محققان پاول داکس و همکاران به این نتیجه دست یافتند که کار بر روی بیش از یک تکلیف به‌صورت هم‌زمان نه تنها موجب کندی شما می‌شود، بلکه احتمال اشتباه‌های شما را افزایش می‌دهد. وقتی شما دو کار را هم‌زمان انجام می‌دهید، زمان واکنش شما تا یک ثانیه کاهش می‎یابد. گرچه این ممکن است وقتی پشت میز کار خود نشسته‌اید خیلی مهم نباشد، ولی وقتی در حال رانندگی هستید و در عین حال پیامک می‌فرستید یا با تلفن صحبت می‌کنید می‌تواند خطرهای جانی همراه داشته باشد. حتی ظرفیت یادگیری شما دچار اختلال می‌گردد. مطالعه فورده و همکاران (2006) نشان داد که شکل‌گیری حافظه اخباری (که برای یادگیری موفق حیاتی است) یا کمی حواس‌پرتی، مانند صدایی در پس‌زمینه مختل می‌شود، زیرا وقتی ما تکالیف پیچیده را انجام می‌دهیم اطلاعات زیادی را در حافظه خود فعال می‌کنیم. تمرکز مورد نیاز با عوامل مزاحم بیرونی می‌تواند به سادگی از بین برود.